Автор: Ларс Цимерман
соосновач и член на управниот одбор на GovTech
Campus Германија
Современите административни структури со висока дигитална и технолошка компетентност сè повеќе стануваат основа на функционалните демократии. Ова станува особено очигледно во време на кризи. Без разлика дали станува збор за регистрација на стотици илјади бегалци, исплата на економска помош за време на пандемии или доделување на енергетски субвенции за студенти, студенти – со ефикасна државна и административна структура која беспрекорно функционира од локално, преку регионално до национално ниво, реакциите во кризи, како и политичките одлуки, би можеле да бидат побрзи, поефикасни и поекономични. Ова влијае на довербата во политичкиот систем.
Во Германија, речиси седум од десет граѓани сметаат дека државата е генерално преоптоварена, иако јавниот сектор во последните години значително го зголеми бројот на вработени, а државните трошоци значително се зголемија. Всушност, административните структури кои се развивале со децении често се губат во сложеноста, нејасниот пејзаж на актери, долготрајните бирократски процеси на донесување одлуки и политичките мерки кои сè уште се развиваат без валидна база на податоци, а дел од нив, и покрај огромните милијарди инвестиции, остануваат без посакуваниот ефект.
Овој резултат не е изненадувачки: многу административни структури во јавните услуги, како и во областа на образованието, социјалниот и трудовиот пазар, пристапот до услуги за граѓаните, па дури и во процедурите за одобрување и административни процеси, како што се основање компании, покажуваат сериозни слабости кои ја нарушуваат функционалноста на државата и ја поткопуваат довербата што граѓаните ја имаат во неа.
Клучна технологија за јавниот сектор
Како резултат, сè погласни се повиците за сеопфатна модернизација на администрацијата – низ целиот политички спектрум. „Модернизацијата на администрацијата“ и „модернизацијата на државата“ не се повеќе маргинални теми резервирани за политичките правни експерти, туку стануваат централни точки на политичката агенда. Прашањето за способноста на државата да дејствува во времиња на брз технолошки напредок, особено во областа на новите дигитални технологии, ќе ги обликува идните изборни кампањи. Вештачката интелигенција (ВИ) може да стане клучен инструмент за модернизација на државата. ВИ стана еден од главните двигатели на дигитализацијата и носи не само огромно значење за економијата и општеството, туку и за нашата демократија. Всушност, првичните, релативно едноставни апликации за вештачка интелигенција – благодарение на зголемените перформанси на таканаречените „големи јазични модели“ (Large Language Models (LLMs)) – веќе се тестираат во администрациите од сојузно до општинско ниво, обезбедувајќи опипливи придобивки. Особено администрацијата во Германија е активен тест-корисник на технологии со вештачка интелигенција: во комуникацијата со граѓаните, современ јазичен модел, на пример, може да објасни административна одлука, со изненадувачко разбирање на законите и процедурите. Административните организации ги користат LLMs за да ги забрзаат процесите и да го намалат оптоварувањето на персоналот. ВИ се користи за да помогне во прецизното, но сепак ефикасно спроведување на прописите, надминувајќи го на тој начин и недостигот од кадар. Примената на вештачката интелигенција нема да остане само на наводно едноставни случаи. Од користењето на ВИ во даночните и финансиските институции (финансиска интелигенција) до „Process Mining“, односно обработка на неискористени податоци и информации во административните организации – ВИ во иднина ќе се користи во многу поголем обем како клучна технологија од страна на владите и организациите во јавниот сектор.
Четири трендови
Зголемената употреба на системи за вештачка интелигенција од страна на државата ќе расте особено брзо во оние области каде што општествените трендови и технолошкиот развој имаат можност поинтензивно да се спојат – еве неколку примери.
Прво: растечки недостиг од кадар. Во моментот, на државата ѝ недостигаат најмалку половина милион вработени во клучни сектори, со тенденција на значително зголемување. Недостатокот од квалификуван кадар ги погодува сите сектори на државните услуги, како што се образованието, здравството, инфраструктурата, како и внатрешната и надворешната безбедност. Постојаното зголемување на обврските на општините – често резултат на одлуки на национално ниво – дополнително ги продлабочува кадровските празнини во администрацијата. Резултатот е јасен: „повеќе персонал“ како решение зазатворање на празнините во перформансите на администрацијата станува сѐ помалку изводлива опција.
Второ: висока иновациска динамика. Во светот на вештачката интелигенција, кој брзо се развива, иновациите и напредокот се секојдневна појава. Притисокот за иновации, речиси целосно поттикнат од технолошкиот сектор, останува исклучително висок во многу области на државните обврски – особено во здравството, одбраната, безбедноста и финансиите. Администрациите кои нема соодветно да се приспособат на овој притисок ќе загубат и на ефикасноста и на прифаќањето од страна на граѓаните.
Трето: ограничени финансиски ресурси во буџетите. Финансиските ресурси во буџетите се намалуваат на сите нивоа, па дури и во општините. Геополитичките (кризни) развои, несигурните економски состојби и зголемените социјални трошоци, кои се последица од стареењето на општествата, како што е случајот со Германија, создаваат притисок за консолидација во развојот и примената на технолошките и дигиталните иновации во државата и администрацијата. Колку поголема е потенцијалната ефикасност од примената на ВИ-решенија во администрацијата, толку поверојатна ќе биде нивната имплементација.
Четврто: растечки конкурентски притисок. Администрациите и формите на владеење – особено демократијата – се под сè поголем конкурентски притисок. Веќе денес сè повеќе приватни субјекти дејствуваат во области што долго време беа исклучиво резервирани за државите. Пример, одбрана: Одбранбената способност на Украина во агресивната војна на Русија тешко би била замислива без ресурсите и експертизата на приватни производители на дронови и софтверски развивачи. Пример, (дигитална) инфраструктура: Во свет каде што (информатичките) технологии имаат сè поголемо значење, високоефикасните податочни центри стануваат клучна инфраструктура. Најефикасните податочни центри одамна не се во рацете на државите и администрациите.
На почетокот на 2024 година, проектот „Stargate“ предизвика големо внимание во професионалните кругови. Со него Microsoft и OpenAI планираат изградба на центар за обработка на податоци за вештачка интелигенција во вредност до 100 милијарди долари – проект што е многу поскап од некои од најголемите постоечки податочни центри. За држави како Сојузна Република Германија, чии политички и административни модели на дејствување со децении беа засновани главно на принципите на стабилност и безбедност, горенаведените трендови претставуваат досега невиденпредизвик. Клучните основи за раст на „Бонската република“ – економската, технолошката или безбедносната политика – се распаѓаат со брзина која бара конзистентна, амбициозна волја за обликување на работите. Ова е особено точно кога станува збор за државните активности во врска со развојот на вештачката интелигенција, чие брзо темпо на напредок сугерира дека таа нема да ја изгуби важноста како централен фактор на влијание во развојот на државите и администрациите во скоро време.
Модерна и динамична регулација
За Германија, постојат два клучни лоста за справување со растечката важност на вештачката интелигенција. Апликациите за вештачка интелигенција во и за Германија мора да бидат дизајнирани и имплементирани на начин што гарантира дека се безбедни, придонесуваат за поддршка на демократијата и ги обработуваат податоците (и владините и податоците на граѓаните) транспарентно, безбедно и доверливо. Употребата на ВИ во јавниот сектор бара доверба од граѓаните во новите технологии, како и доверба на административниот персонал во додадената вредност и придобивките што технологијата може да ги донесе во нивните секојдневни административни задачи. Во рамките на усвоениот Европски закон за вештачка интелигенција (AI Act), за првпат во светот беше развиена сеопфатна регулаторна рамка за вештачка интелигенција. Доколку се покаже успешен во практика, европскиот закон ќе биде клучната рамка за употребата на ВИ во Европа, со цел да ги поттикне иновациите и истовремено да ја зајакне довербата во користењето на ВИ. Првиот успех е неговата глобална улога како модел, што националните регулативи веројатно нема да го постигнат. Иако е препознаен потенцијалот за употреба на вештачка интелигенција и развиена е почетна регулаторна рамка за вештачка интелигенција, не треба да се очекуваат чуда во почетната фаза. Политиката често ги преценува можностите на ВИ на краток рок, а ги потценува долгорочните ефекти. Доколку се разочараат преголемите очекувања, постои ризик да не се преземат неопходните структурни промени за широка примена на ВИ. Затоа е важно да се воспостави реалистично управување со очекувањата и постојано да се приспособува Европскиот закон за вештачка интелигенција (AI Act) на најновите развојни трендови.
Ова бара модерен и динамичен пристап кон регулацијата, а не статичен и рестриктивен каталог на правила. Само така може постојано да се оценуваат технолошките скокови во иновациите и можностите што произлегуваат од нив, и, доколку е потребно, да се регулираат дополнително. Ако државата и политиката не успеат во ова, постои опасност да се изгуби довербата во нивната регулаторна способност – која досега е една од последните централни јадра на суверенитетот на државите.
……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….
Оваа колумна е објавена во рамки на магазинот „Политичка мисла“, бр.69, во издание на Фондација „Конрад Аденауер“, Република Северна Македонија и Институтот за демократија „Societas Civilis”, Скопје. Целиот текст може да го прочитате на овој линк.
